قنات سازی و قنات داری*

حسین مسرت

قنات سازی و قنات داری[1]: عبدالکریم بهنیا، تهران: نشر دانشگاهی (ش 402)، 1367، وزیری، 236 ص، مصوّر، نمودار.

همایون صنعتی زاده»

آنگاه که کار، با عشق و علاقه همراه گشت، نویسنده از پشت میز به در می‌آید. کوله بار دانش را بر پشت می‌گذارد و در متن موضوعش قرار می‌گیرد و آنگاه که دشت‌ها و کوه‌ها را درنوردید و از سختی راه نهراسید، حوصله به خرج داد و پای سخنان اهل فن نشست، حاصل کارش کتابی خواهد شد، همچون کتاب آقای بهنیا که با هر سطرش، زندگی کرده است. آراسته و پیراسته، نیکو و پسندیده.

قنات، کویر و بادگیر از گروه واژه هایی هستند که نام یزد را ه نیز به دنبال دارند یا به یادها می‌آورند. به گفتۀ حیـدریّه‌زاده: اگر نیل، شاهرگ مصـر است، شیـرکـوه،

قلب بزرگ کویر است و قنات‌ها و کاریزها، شریان زندگی بر تن کویر»[2]

از شعر شیرکوه: عبدالحسین جلالیان[3]

نام کتاب، خود می‌تواند گویای برگزیدن و معرّفی آن در این ستون باشد.

چنانکه نویسنده در پیشگفتار کتاب آورده، چهار گروه با چهار دیدگاه به بررسی قنات (کاریز) و نگارش کتاب و مقاله و جزوه و پایان نامه در این باره دست یازیده اند:

1- فنّی و مهـندسی، 2- اقتصادی، 3- تاریخی جغرافیایی و کلاًّ علوم انسانی، 4- قوانین.

آقای بهنیا را می‌توان از گروه پنجم دانست. زیرا با بازنگری کامل بر چهار زمینۀ گفته شده، با روشنگری ویژۀ خود، سره‌ها را برگزیده و به سان دانه‌های تسبیحی گران‌سنگ، آن‌ها را به یک نخ زده، چنانکه هر گروه علاقمند از جامعه می‌تواند بهرۀ خود را از این کتاب برگیرد.

مهندسان سازمان آب و جهاد یزد می‌توانند از راه‌های درست بهره وری آب‌های زیرزمینی آگاهی یابند. کارشناسان برنامه و بودجه و اقتصاد یزد می‌توانند از دید اقتصادی به بررسی کاریز بپردازند. پژوهشگران تاریخی یزد از دید تاریخی و اهل قانون به پیگیری قوانین و پیشنهادهای بهبود قانون‌های آن نگرشی داشته باشند و چنانکه همه می‌دانند، یکی از پرمسئله‌ترین شکایات یزد، شکایت‌های وابسته به آب و قنات است که خود دلیلی بر کمبود آب در این دیار است. آقای بهنیا در سفر یزد، همراه با کارشناسان یزدی قنات، از کاریزهای یزد بازدید و نمونه‌برداری کرده و از منابع موجود در اداره آبیاری یزد بهره جسته است.

سه بخش عمدۀ کتاب عبارتند از:

1. قنات سازی،       2- قنات داری،              3- هیدرولیک قنات.

بخش یک را سه فصل، در میان است:

1. آشنایی با قنات، شامل تعریف، شِما، طوق و بده و ریشۀ واژۀ قنات. قنات‌های معروف و کهن ایران، قنات‌های یزد:

قنات به منزلۀ وسیله‌ای برای در اختیار گرفتن آب‌های زیرزمینی (یا آب‌های سطحی): که هنوز هم در بعضی از مناطق ایران، مثل یزد حدود 55% آب مورد نیاز را تأمین می‌کند.» (ص9)

در مورد طویل‌ترین قنوات استان یزد هم، مانند کرمان در منابع موجود، اتّفاق نظر وجود ندارد. ساعدلو، طول یکی از قنوات یزد را 120 کیلومتر و عمق مادرچاه را 116 متر ذکر کرده است. افشار، طول بعضی از قنوات یزد را 14فرسنگ (84 کیلومتر) و عمق مادرچاه آن‌ها را بیش از 100متر ذکر می‌کند. ایران منش، یکی از طویل‌ترین قنات‌های یزد را قنات اشکذر با 72 کیلومتر طول معرّفی می‌کند. سازمان برنامه و بودجۀ استان یزد طویل‌ترین قنوات یزد را قنات مهدی آباد رستاق و قنات مهدی آباد حومه می‌داند که فاصلۀ مادرچاهشان تا مظهر 50 کیلومتراست و میزان بدۀ آن 40 لیتر در ثانیه. البتّه قسمتی از طول قنات، مجرای آب است.

یکی دیگر از طویل‌ترین قنوات یزد، قنات جلال آباد است که 48 کیلومتر طول دارد و طناب خور عمق» مادرچاه آن 80 کلاف (متر) است. قنات صدرآباد واقع در اردکان یزد یکی از قنوات طویل استان یزد است که 70 کیلومتر طول دارد. قنات حسن آباد مهریز با متوسّط بده سالیانه 150 لیتر در ثانیه، حدّاکثر بده را در استان یزد دارد. از بین قنوات قدیمی یزد، می‌توان قنات یعقوبی را نام برد که عمر آن در حدود 900 سال است.» (ص) مهجور می‌گوید در یزد، قنوات عظیمی کنده شده است که با اسب می‌توان به داخل آن‌ها رفت.» (ص40)

2. اسامی و اصطلاحات مربوط به اجرای قنات و صنف قنائی، 3- مقایسۀ قنات با چاه عمیق.

بخش دوم را پنج فصل دربرگرفته است:

1. عوامل مؤثّر در ساخت یک قنات:

در مورد آن دسته از قنواتی که از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند، تعدادی از آن‌ها که مادرچاه ندارند و از آب چشمه‌های دایم یا موقّت پای کوه‌ها بارور می‌شوند. نمونۀ این قنوات در یزد به وضوح دیده می‌شود. به عنوان مثال: در شیرکوه، اطراف تفت، قناتی است که آب آن از چشمه‌ای به نام تامهر (این چشمه، از اوّل اسفند شروع به جوشش می‌کند و تا مهر ادامه دارد) تأمین می‌شود. همچنین قناتی در مهریز یزد است که آبِ خود را از چشمۀ غربال‌ویز[4] می‌گیرد و آن را تا 60 کیلومتری یزد می‌برد. قنوات دولت آباد در یزد و سفاله رن در گلپایگان نیز جزء این گروه اند.» (ص65)

2. وسایل لازم برای ساخت قنات، 3- فنّ حفّاری قنات، 4- مشکلات مربوط به حفر قنات، 5- پیشنهادهایی برای بهبود قوانین.

بخش سوم را دو فصل است:

1- عملیّات مربوط به نگهداری و ترمیم قنات

ایجاد آب بند و سیل برگردان و احداث سدهای خاکی در مسیل‌های اطراف قنوات. این اعمال، سبب جمع شدن آب مسیل‌های نزدیک قنوات و نفوذ به زمین و تغذیۀ لایۀ آبدار می‌شود. در شهر یزد به این عمل، آب گور کردن می‌گویند. چون سرعت آب در زیرِ زمین بسیار کم است، بنابراین می‌توان قنوات را در فصول خشک به وسیلۀ آب گور کردن، پرآب کرد.

در شهـرستان یزد به منظـور تغذیه آب قنات، گاهـی از قنـوات متـروکه استفاده

می‌کنند. بدین ترتیب که دهانۀ آن‌ها را بسته و سیلاب‌ها را به داخل آن‌ها هدایت می‌کنند و بدین وسیله سعی می‌شود که سطح ایستایی منطقه را بالا بیاورند و در نتیجه، آبدهی سایر قنوات را زیادتر کنند. در این روش، خطر ریزش زمین‌های اطراف قنات وجود دارد.» (ص130)

3- نظریّات و عملیّات مربوط به حفظ آب قنات. بهنیا در عین حالی که جریان دائمی آب زیرزمینی به سطح زمین را در فصولی که نیاز چندانی به آب نیست، جزء ایراداتی می‌داند که به عملکرد قنات وارد است. ولی در عین حال بنا به دلایلی، این مطلب را قابل بحث نمی‌داند، از جمله به گفتۀ ایشان:

برای استان به شدّت خشک یزد با توجّه به نیاز شدید آن، حتّی در سردترین سالیانه، این امر نمی‌تواند دارای اهمیّت چندانی باشد. برای کشاورز یزدی، تنها فرصتی که جهت سیراب کردن باغات و تأمین ذخیرۀ رطوبت در خاکِ تحت بهره‌برداری وجود دارد، فصل زمستان است که با در اختیار داشتن آب اضافی قنات، این کار را انجام می‌دهد.» (ص138)

بخش 4، تنها فصل محاسبۀ بِده قنات در تَره کار را دارد.

در پایان راهنمای منابع قنات آمده است. خوشبختانه کم کم، دیگر آن روش ناپسند خسّت در معرّفی منابع و مآخذ نویسندگان، دارد رخت از این سرزمین بر می‌بندد و به جایی رسیده که نویسندگان در پایان کتابشان، مقاله‌نامه و کتابنامۀ موضوع مورد بحث را نیز می‌آورند تا خوانندگان نکته سنج و علاقه‌مند با منابع بیشتر آشنا شده و بدانند در موضوعات تخصّصی‌تر که کتاب از حوصله‌اش بیرون است، می‌توانند چه منابع دیگری را زیرورو کنند. از چندباره کاری‌ها و سرگردانی‌ها می‌کاهد و بالاتر از همه مدرک به دست آن گروه از پژوهندگان می‌دهد که کتابخانۀ فلان سازمان، فلان کتابی دارد تا دیگر نتوانند شانه خالی کنند که نه! چی؟ کجا؟

جـا دارد از پشتکار و کوشش آقای بهنیا در یافتن منابع نو و بازیافته سپاسگزاری

شود. چنانکه کتابنامۀ قنات ایشان که در نشر دانش، سال 62، تنها 204 مورد را در بر می‌گرفت، اکنون به 350 مورد پارسی و 328 مورد به زبان بیگانه رسیده است. * در این کتابنامه شماره‌های زیر ویژه یزد است:

14- بخشی از گزارش استان‌های خراسان و یزد در رابطه با مسائل احیای قنوات و آب‌های منطقه، 26- یادگارهای یزد ج 2، 91- تاریخ یزد، جعفری، 134- خطر خشکیدن قنات‌های یزد، 153- گزارش سمینار قنوات ایران، 246- یزد، استان کویر- استان صنعت و کشاورزی، 272-271، جامع مفیدی، ج1 و 3، 309- گزارش و مطالعات آب‌های زیرزمینی منطقۀ یزد و اردکان، 310- گزارش منطقۀ مطالعاتی یزد و اردکان.

کتاب با صفحه آرایی مناسب و بالاتر از همه با عکس‌ها و طرح‌ها و نمودارهای گویایی زینت یافته که به فهم بیشتر نوشته‌های کتاب یاری می‌رساند.

در زیر، منابعی هرچند اندک دربارۀ قنات‌های یزد معرّفی می‌شود که امّید می‌رود مورد توجّه آقای بهنیا قرار گیرد:

الف: کتاب

آب در ایران: سیروس چاه کوتاهی، تهران: نشریّۀ مسائل کشاورزی ایران، 1360.

اوضاع کشاورزی و قنوات اردکان: حایری اردکانی، پایان نامۀ دورۀ کارشناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران، 1354.

بلوک میبد: محمود حیدریّه‌زاده، تهران: چکیده، 1357: 53-41.

تاریخچۀ اله آباد رستاق یزد: اردشیر خدارحم مرزبان اله آبادی، بمبئی: خاضع، 1333.

جامعه روستایی و نیازهای آن: فرامرز رفیع پور، تهران: انتشار، 1364: 197-2

و 264-258.

جغرافیایی استان یزد: دبیران جغرافیای استان یزد، تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1367: 4-3.

جندق و ترود، دو بندر فراموش شدۀ کویر بزرگ نمک: پرویز رجبی، تهران: توکا، چاپ دوم، 1357.

چاه پیمایی در مطالعات آب: احمد افراسیابان، تهران: وزارت نیرو، 1360.

خلاصه گزارشی از فعّالیّت‌های انجام شده و طرح‌های پیشنهادی آبخیزداری استان یزد: محمّد علی جسمانی، یزد: سازمان برنامه و بودجۀ یزد، 1365.

زیر آسمان کویر: علی اصغر مهاجر، تهران: جیبی، 1340.

سیمای طبیعی استان کرمان در ارتباط با مسائل کویری: عطاءالله قبادیان، کرمان: استانداری کرمان و دانشگاه شهید چمران اهواز، 1364.

قنات، فنّی برای دستیابی به آب: هانری گوبلو، ترجمه: ابوالحسن سروقدمقدم و محمّد حسین پاپلی یزدی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1371.

گزارش عملکرد گذشته و وضع موجود بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، یزد: شورای عالی برنامه ریزی استان یزد، فصل سوم: وضع موجود آب در استان یزد، ص 160-150.

گزارش کویر، سفرنامۀ صفاءالسّلطنۀ نائینی (تحفۀ‌الفقرا): به کوشش:  محمّد گلبن، تهران: اطّلاعات، 1366.

منابع آب و کشاورزی استان یزد از بُعد آمایش سرزمینی: معاونت برنامه ریزی، یزد: سازمان برنامه و بودجۀ یزد، 1363.

نگاهی به تاریخ اردکان: علی سپهری اردکانی، اردکان: کانون کتاب ولی عصر اردکان و ارشاد اسلامی یزد، 1364، ج 1: 9-175.

ب: نشریّه

آب یزد و نقش چاهه‌ای عمیق»: عطاءالله قبادیان، ندای یزد، س1، ش12-5 (1364).

آسیاب‌هایی که با آب قنات کار می‌کنند»:  محمّد حسین پاپلی یزدی، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س ، ش1 (بهار 1364): 30-3.

تحقیق ژاپونی دربارۀ قنات»: ایرج افشار، یغما، س31، ش4 (تیر 57): 212-211.

جوهای یزد» ندای یزد، س1، ش15-12 (1368).

چاه در راه قنات»، ندای یزد، س5، ش3-175 (1368).

چاه عمیق و قنوات»:  محمّد ابراهیم باستانی پاریزی، ندای یزد، س5، ش 1-175 (1368).

چاه عمیق یا تنورۀ دیو»: محمّد ابراهیم باستانی پاریزی، ندای یزد، س2، ش72 (14/7/64): 7. (نقل از حماسۀ کویر)

حفظ آب و توسعۀ کشاورزی» ندای یزد، س 3، ش 100-97 (1366).

خاطره» (دربارۀ قنات‌های یزد) ندای یزد، س 3، ش 120 (1366): 4.

شبکه های سنّتی آبرسانی و نقش آن در مورفولوژی شهر میبد»:  محمّد سعید جانب‌اللّهی، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، س2، ش1 (تابستان 1366): 94-73.

قنات‌های هزارساله را ویران نکنیم» کتاب سال همشهری 1374: 148.

قنوات و آبادی‌های یزد را احیا کنید» ندای یزد، س1، ش8 (14/2/64): 7.

قنوات یزد» ندای یزد، س4، ش128 (1366): 1.

نظرات استاد حاج  محمّد رضا فیّاضی» (دربارۀ آب و قنوات یزد)، ندای یزد، س5، ش 216-4 (1368).

وضع آب در یزد» ندای یزد.

*. ویرایش نخست: ندای یزد، س 5، ش 4 (22/3/68) تا ش 6 (5/4/68): 3.

[1]. ویرایش دوم این کتاب در سال 1379 به چاپ رسیده است.

[2]. بلوک میبد: محمود حیدریّه‌زاده، تهران: چکیده، 1357: دیباچه.

[3]. پلّه‌های سنگی، عبدالحسین جلالیان، تهران: یزدان، چاپ دوم، 1366: 614.

[4]. در یزد، غربال‌بیز گویند. (مسرّت)

*. خوشبختانه این مقاله به گونۀ کتابی جامع، با نام کتابشناسی قنات در سال 1379 از سوی شرکت‌های سهامی آب منطقه‌ای یزد چاپ شد.

قنات سازی و قنات داری*

صنایع دستی استان یزد*

ناموارۀ دکتر محمود افشار*