صنایع دستی استان یزد*

حسین مسرت

صنایع دستی استان یزد: محمّد توحیدی، یزد: ادارۀ کلّ امور اقتصادی و دارایی یزد، 1364، رحلی، 82ص، مصوّر، نایاب.

نگرش به صنایع دستی به ویژه از بعد اقتصادی، سال‌هاست مورد توجّه است. صنایع دستی به غیر از آنکه مظهر شناخت هنر بومی هر شهر و هر کشور است، می‌تواند پا به پای دیگر کالاهای صادراتی از لحاظ اقتصادی نیز سودآور باشد و این مسئله‌ای بوده که مورد توجّه آقای توحیدی، کارشناس اقتصادی ادارۀ دارایی قرار گرفته و با به کار بردن دقّت فراوان و درخور تحسین و صرف وقت بسیاری به گردآوری کتاب نامبرده دست یازیده است. در پیشگفتار چنین آمده است:

کشاورزی در این استان به علّت قلّت آب و خشکی هوا علی‌رغم کوشش فراوان از رونق کافی برخوردار نیست و چنین است که اهالی این دیار از قدیم الایّام، حرفۀ نساجی (شَعربافی) را پیشه کرده‌اند و امروزه درصد زیادی از جمعیّت 480,000 نفری[1] این استان به این حرفه اشتغال دارند. تولید انواع فرآورده‌های دستباف و اشیای مختلف دستی به مقتضای وضع خاصّ جغرافیایی منطقۀ یزد و استعداد و پشتکار مردم آن، از دیرباز در استان معمول و از اهمیّت و معروفیّت شایانی برخوردار می‌باشد.»

کتاب، نخست به دو بخش بزرگ: دست بافت و دست ساخت تقسیم شده. از اینرو پس از برشمردن عنوان‌های کتاب، به درون متن رفته و ریز و درشت آن را بیرون می‌آوریم:

صنایع دستی / مشخصات دستگاه بافندگی

الف- دست بافته‌های سنّتی استان یزد[2]

1- ترمه، 2- دستمال عشایری، 3- دستمال ابریشمی، 4- دستمال مرسریزه، 5- پرده، 6- رویۀ لحاف، 7- رومیزی ابریشمی، 8- روتختی، 9- چادرشب، 10- زیلو، 11- روفرشی، 12- کرباس، 13- جیم، 14- احرامی و قناویز، 15- خورجین، 16- سفره، 17- دندانی، - پتو، 19- قالی.

ب- دست ساخته های سنّتی یزد:

1- سرامیک و سفال، 2- حصیر، 3- کاشی، 4- نقره، 5- چادری و کفپوش، 6- گیوه، 7- چرم، 8- آهنگری سنّتی.

ج- تکنیکی شدن دستگاه‌های بافندگی، د- احیای صنایع دستی، هـ- اشکالات و پیشنهادها

آن گونه که بر می‌آید، نویسنده خواسته به صنایع دستی یزد، از نامدار گرفته تا گمنام بپردازد و هر آن‌جا که بایسته دانسته به تاریخچه و اهمیّت آن و نیز گونۀ جنسی سازندگان و آفرینندگان آن اشاره کرده است.

نویسنده از ص 76 به آمار، نوع تولید، شمار دستگاه، شمار کارکنان، سنّ کارکنان، مواد نخستین و فروش صنایع دستی استان یزد می‌پردازد. در ص 77 از فنّی شدن دستگاه بافندگی در جهان و تاریخ ماشینی شدن آن در یزد (در سال 1342) و رشد صنایع ماشینی و تأثیر آن بر صنایع دستی به ویژه پیشـرفت و بالا رفتن سـرانۀ

کار دستی با تلفیق فنّ‌آوری با صنایع دستی و هنری سخن می‌رود.

ص 79 دربارۀ زنده کردن و بارور نمودن زمینه های صنایع دستی چنین می‌نویسد: احیای صنایع دستی با نقش پراهمیّتی که به صورت یک بخش فعّال در کنار کشاورزی دارد، بایستی به عنوان دارویی مؤثّر در حلّ قسمتی از مشکلات اقتصادی به کار گرفته شود. توجّه و توسعه صنایع دستی، موجب رشد فنّ‌آوری ملّی شده و می‌تواند برای قشرهای بیکار و کم درآمد جامعه، ایجاد اشتغال نماید. این صنعت با خصوصیّات ویژۀ خویش که متّکی بر مواد اوّلیّه و ابزار ساده و بومی است، در همۀ نقاط کشور، قابل برپایی [بوده] و از این راه می‌توان. مانع مهاجرت و کاهش مشکلات شهری شد.»

در ص 80 به دشواری‌هایی که بر سر راه این صنعت قرار دارد، در دوازده مورد اشاره می‌کند که پاسخگویی به این دشواری‌ها در این زمان بسیار بایسته است. در ص 81 پیشنهادهایی چند از سوی نویسنده عنوان می‌شود و در ص 82 منابع خود را بر می‌شمارد.

نویسنده کوشش نموده بهای روز تمامی مراحل کار اعم از تهیّۀ مواد خام و دستمزد و خدمات را بیاورد و از لحاظ اقتصادی، سود و زیانش را برشمارد، به دشواری‌های کار دستی، عدم توجّه‌ها و به فراموش سپرده شدن برخی صنایع، در اثر نبود ادامه دهندگان آن نیز می‌پردازد. خوب است گفته شود آن‌ها که در این کار مانده‌اند، سنّی بین 50 تا 70 سال دارند و آخرین بازماندگان این هنراند. با مرگ هر کدام، پروندۀ آن هنر نیز در یزد بسته می‌گردد. همچون اکنون که دیگر کسی تیماج را در یزد نمی‌تواند پرداخت کند، سرّاجی آخرین نفس‌ها را می‌کشد. این‌جاست که پیشنهاد می‌گردد پا به پای هنرستان معماری، هنرستان‌های صنایع بومی و دستی نیز ایجاد گردد.

در کتاب نامـبرده، نام محـلّی قطعات دستگاه‌ها بدون آوانـویسی آمده، عکـس‌ها

خوب، امّا زیرنویس و کیفیّت چندانی ندارد. و در متن بدان عکس بازگشت داده نشده است، چون بر روی کاغذهای نشانه‌دار اداری، تحریر و آن گاه زیراکس شده، بر حجم کتاب افزوده، نوشته‌ها یک طرفه بوده و فاصلۀ خطوطش زیاد است. امّا از آنجایی که این کتاب، بیشتر برای جا افتادن و طرح مسئله بوده، نه قصد انتشار و در اثر شتاب در جریان پذیرفته شدن طرح بوده، از لحاظ اشکالاتی که دارد با نیّت یاد شده، قابل چشم‌پوشی است.

در زیر چند پیشنهاد دیگر می‌آید، تا چه پذیرفته گردد:

1. با هماهنگی ادارۀ صنایع دستی یزد و بهره‌وری از نظریّات و آزموده‌های آنان، ویرایش شود.
2. با بهره‌گیری از عکس‌های رنگی یا سیاه و سفید گویا و رسا، با زیرنویس بر غنای آن بیفزایند.
3. با سود جستن از کتاب‌های گوناگون: صنایع دستی ایران، صنایع ایران بعد از اسلام؛ زکی محمّد حسن و ده‌ها کتاب دیگر که از سوی سازمان صنایع دستی ایران چاپ شده، تاریخچۀ صنایع دستی یزد را پربار کرده و آن را به چاپ نوین برسانند.

*. ویرایش نخست: ندای یزد، س 3، ش 114 (4/8/66): 4.

[1]. جمعیّت استان یزد بنا بر سرشماری سال 1385، بیش از نهصد هزار نفر بوده است.

[2]. پسوندها و پیشوندهای صنایع برای گزیده گویی حذف گردیده است. (مسرّت)

قنات سازی و قنات داری*

صنایع دستی استان یزد*

ناموارۀ دکتر محمود افشار*