کتابشناسی راجی کرمانی*

حسین مسرّت

اهمیّت و نقش کتابشناسی در هموار کردن راه پژوهشگران و محقّقان برای بررسی و تدوین موضوعات بر هیچ کس پوشیده نیست . کتابشناسی در حقیقت برداشتن و پشت سر گذاشتن دشوارترین مرحلۀ پژوهش ، یعنی آگاهی از کتاب ها و مقالات در زمینۀ موضوعی واحد است . یکی از مهمترین شاخه های کتابشناسی ، کتابشناسی پدیدآور است که نقشی بسزا در شناسایی آثار و مقالات پدید آور و آنچه دربارۀ او نوشته شده دارد .

کتابشناسی راجی کرمانی در دو بخش ، کتابشناسی آثار و کتابنامۀ راجی تهیّه و تدوین شده است ، این کتابشناسی در دو مرحله تدوین شده ، یکی در زمان نگارش یادداشت های تصحیح تذکرۀ میکده در سال های 1370-1366 و دیگر به هنگام فراخوان همایش بزرگداشت راجی کرمانی ، نگارنده پیشاپیش بر این نکته تأکید می ورزد که این کتابشناسی بی گمان کاستی ها و کمبودهایی دارد .

***

بخش یک »

کتابشناسی آثار راجی کرمانی

حملۀ حیدری [1] ( خطّی )

1-نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، ش 78 ، شکسته نستعلیق سدۀ 13 ، بی تا ، 302 گ ، ش عمومی 12156 ، کامل .

آغاز : به نام خداوند دانای فرد

که از خاک آدم پدیدار کرد

انجام : ندانم از این گردش روزگار

ز کردار دوران ناپایدار

2- نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، ش 1517 ، نستعلیق سدۀ 13 ، بی تا ، 120 گ ، ش عمومی 17755 ، ناقص . از گفتار در بیان آغاز داستان غزوۀ خیبر در توحید .

آغاز موجود : به نامی گشایم سرنامه را

که آن نام ، گویا کند نامه را

انجام موجود : به پایان رسانیده ام این داستان

به یاری یاری ده داستان

3-نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، ش 1534 ، شکستۀ نستعلیق سدۀ 13 ، بی تا ، ش عمومی 17347 ، کامل ( آغاز و انجام برابر نسخۀ ش 1 )

4-نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای ملّی [ شورای اسلامی (1) ] ، ش 8819 .

در زمان تدوین فهرست نسخه های خطِّی فارسی ، در کتابخانۀ مجلس فهرست نشده بود . [ ف نسخه های خطی فارسی 4 : 2777 ]

5-نسخۀ خطّی کتابخانۀ شخصی دکتر مفتاح ، ش 61 ، نستعلیق آدینه 11 ج 2 سال 1229 ق .

آغاز برابر نمونه [ ف نسخه های خطّی فارسی 4 : 2777 ] ( در نسخه ها 7 : 148 ، شمارۀ نسخه 594 در ربیع الثّانی است )

6-نسخۀ خطّی کتابخانۀ نوربخش خانقاه نعمت اللهی تهران ، ش 340 ، نسخ ، 13 ذیحجّۀ 1265 ، خطّ : محمّد تقی بن محمّد کاظم همدانی ، 564 ص ، ناقص . این نسخه را جهت آقا ملک محمّد بن حاجی علی از روی نسخۀ اصل استنساخ کرده است .

آغاز : به نام خداوند دادار فرد

انجام : ز کردار دوران ناپایدار [ ف نوربخش 2 : 75-74 ]

7-نسخۀ خطّی کتابخانۀ نوربخش . ، ش 357 ، نسخ بی تا ، 422 ص . ناقص

آغاز موجود :در او عکس رخسار دلبر مشیر

از او صورت یار ، صورت پذیر

پایان : ندانم از این گردش روزگار

ز کردار این دور ناپایدار

[ ف نوربخش 2 : 85-84 ]

8-نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2050 ، نستعلیق سدۀ 12 ( ؟ ) ، 350 گ . آغاز برابر نمونه . [ ف دانشگاه 8 : 680 -679 ]

9-در جُنگ شریف ، نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، ش 2951 ، نستعلیق 1279 ق . ص 263 – 178 ، ناقص . ظاهراً گزیده ای از حملۀ حیدری است .

10-نسخۀ خطّی علی اکبر قدّوسیان ، مجلس جنگ خیبر . [ سروش ، ش 379 . مقالۀ جابر عناصری ]

11-نسخۀ خطّی موزۀ بریتانیا ، ش 8369 or ، مورّخ 1263 ق ، به نام مثنوی وقایع ( فتوحات پیامبر اسلام ) [ نسخه ها 4 : 685 ]

12-نسخۀ خطّی کتابخانۀ دانشگاه لس آنجلس ، شماره 1035  M ، نستعلیق سدۀ 13 . [ نشریّه 11-12 :33 ] در( فهرستوارۀ کتاب های فارسی 3 : 1629 اشاره شده که دو نسخه است ) نمونه : گفتار در بیان آغاز داستان فتح مکّه در بیان توحید جناب حق تعالی

همای سخن باز پرواز کرد

به پای حرم بال و پر باز کرد

نیز : در بیان غزوۀ صفّین و [ جنگ ] با معاویۀ لعین .

سرایندۀ کار ناراستان

چنین گفته ازگفتۀ راستان

13-نسخۀ خطِّی کتابخانۀ راجۀ محمود آباد لکهنو هند    [ فهرست کتابخانۀ راجه : 357 ] .

14-نسخۀ خطّی کتابخانۀ سلطنتی ، ش 250 ، نستعلیق بی کاتب و تاریخ ، 701 ص .

آغاز : به نام خداوند بسیار بخش

خردبخش و دین بخش و دیناربخش

انجام : بدان سان که در چرخ پنجم جلیل

چو در سدرة المنتهی جبرئیل

[ فهرست تاریخ . سلطنتی : 603-601 ]

15-نسخۀ خطّی کتابخانه مدرسه همدان ، ش 4530 ، نستعلیق محرّم 1259 ق در همدان ، 15*21 س م . [ فهرست رشت و همدان : 1249 / فهرست کتابخانۀ غرب : 29 ] .

16-نسخۀ خطّی کتابخانۀ آقا محمّد علی خوانساری در نجف ، به نام شاهنامه .

آقا بزرگ تهرانی در توضیح این نسخه می نویسد : نقل عنه المولی محمّد تقی گلبایگانی . المتوّفی سنۀ 1292 ه کثیراً فی مجموعه له رأیتها فی ( مکتبه المولی محمّد علی خوانساری ) فی النجف .

[ الذریعه 13 : 16 ]

17-نسخۀ خطّی کتابخانۀ دوشنبه تاجیکستان ( کتابخانۀ فرهنگستان علوم تاجیکستان ) ، ش 1315 ، نوشتۀ 1256 ق .     [ فهرست تاجیکستان 4 : 99 / ادبیّات استوری 2 : 954 ]

-نسخۀ خطّی کتابخانۀ برلین ، ش 558 ، نیمۀ نخست کتاب    [ ادبیات استوری 2 : 954 ] .

19-نسخۀ خطّی موزۀ بریتانیا ،        [ فهرست بریتانیا ، ذیل از ریو ]

20-نسخۀ خطّی کتابخانۀ دیوان هند ( اندیا آفیس )     [ فهرستواره کتابهای فارسی 3 : 1629 ] .

21-نسخۀ خطّی کتابخانۀ آصفیه سرکار عالی هند     [ فهرستواره 3 : 1629 ]

حملۀ حیدری ( چاپی )

1-بمبئی ، 1244 ق . / 48 م . / 50 م . / 59 م . ، چاپ سنگی

2-تهران ، سال های 1264 ق ./ 1270 ق . / 1283 ق .

3-بی جا ، سال های 1264 ق . / 1266 ق . / 1270 ق . / 1277 ق . / 1276 ق .

4-تهران : [ شرکت سهامی چاپ کتاب ] ، وزیری ، 368 ص .

5-به کوشش : رحیم مشتاقی ، اصفهان ، بی نا . بی تا ، وزیری ، 366 ص .

6-تهران  :[ اسلامیّه ] ، 1337 ش  ، رحلی ، 362 ص .

7-گزیدۀ حملۀ حیدری ، به کوشش : حسین بهزادی اندوهجری ، تهران ، صدوق ، 1370 ، وزیری ، 4 ص .

8-ذکر حضرت قاسم ، ملّابمانعلی راجی کرمانی ، به کوشش : دکتر یحیی طالبیان و دکتر محمود مدبّری ، ناشر : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان ، زمستان 1377 .

9-ساقی نامه های راجی کرمانی ، به کوشش : دکتر محمود مدبّری ، و دکتر یحیی طالبیان ، ناشر : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان ، زمستان 1377 .

10-حملۀ حیدری ؛ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ نجمۀ حسینی‌سروری، ی‍ح‍ی‍ی‌ طال‍ب‍ی‍ان‌، م‍ح‍م‍ود م‍دب‍ری‌،کرمان : ‏‫دانشگاه شهید باهنر کرمان،ویرایش سوم، ‏‫، وزیری،۱۳۹۵، 2ج.

دیوان راجی

در مقالۀ کرمانیان نامی به نقل از سیّد محمّد هاشمی آمده که نسخه ای از دیوان راجی نزد وی بوده ، امّا آقای دکتر محمّدابراهیم باستانی پاریزی با مطالعۀ آن اظهار می دارد که دیوان راجی نیست بلکه جُنگی است از شعرا  و گویا گردآوری ابراهیم خان ظهیرالدّوله است [ تاریخچۀ محلّۀ خواجه خضر : 263 ] .

نگارنده چهار نسخه از دیوان راجی ، تنها با نام راجی بدون هیچ گونه پسوندی در فهرست کتابخانه های ایران و جهان دیده است ، که در زیر می آید . فعلاً روشن نیست از راجی کرمانی است یا دیگری !

1-در مجموعۀ خطّی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش 3489 ، نستعلیق سده 11و12 ق ، ص 761-753 ، شامل غزل .

آغاز : به یاد زلف زنجیرت دلی دیوانه می خواهم

به دور شمع قدّت خویش را پروانه می خواهم

انجام : جان شیرین ، تا به کی با غیر باشی همنشین

گاهگاهی هم ، به فکر راجی افگار باش

[ ف . دانشگاه ، 8 : 2496 ]

2-نسخۀ خطّی کتابخانۀ جامع گوهر شاد ، ش 1452 ، نستعلیق 1303 ق .

شامل : قصاید ، مدایح ، مراثی ، سرودۀ راجی که بیشتر آن در مدح شیخ احمد احسائی و سیّد کاظم رشتی و اولیای دین است .

آغاز : شبی عاشر ماه بودم به خواب

ز جا جستم از دهشت و اضطراب

انجام : بار الها ده جزا و بیش ده

حالیا امّا ز پیشش بیش ده

[ ف . چهار کتابخانۀ مشهد : 1 / ف. گوهر شاد 4 : 2024 ]

3-نسخۀ خطّی کتابخانۀ بنیاد زبان و ادبیّات فرهنگستان ترکمنستان ( مخدوم قلی ) در عشق آباد ، ش 21 دیوان راجی / ش 1114 دیوان راجی رسمی .     [ نسخه ها 10 : 357 ]

4-نسخۀ خطّی کتابخانۀ تاجیکستان . ( ف دست نویس های شرقی 4 : 158 )

[ ف . مشترک پاکستان 9 : 2097 ]

حقایق = تاریخ محمّدی = حقایق ناصری

از سراینده ای با تخلّص راجی . صاحب الذریعه ( 7 : 36 ) سرایندۀ آن را ابوالقاسم راجی بیدآبادی اصفهانی می داند و استوری در ادبیّات فارسی ( 2 : 859 ) و احمد منزوی در فهرستوارۀ کتاب های فارسی ( 3 : 1619 ) با بهره روی از دیگر منابع ، انتساب آن را به راجی کرمانی رد می کنند .

داستان غزوه حُنین

این کتاب یک بار در بمبئی به سال 48 میلادی چاپ شده است . در بارۀ این کتاب بنگرید به : فهرستوارۀ کتاب های فارسی : احمد منزوی ، ج 1 : 384 ، ج 3 : 1642 / فهرست کتابخانۀ شرقی : اشپرنگر ، ش 461 / فهرست مشترک نسخه های خطّی پاکستان ، ج 6 : 1385 / فهرست موزۀ بریتانیا ، چار ریو ، ج 2 : 704 / ادبیّات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج 2 : 954 .

بخش دو

کتابنامۀ راجی کرمانی

الف : کتاب

آتابای ، بدری :

فهرست تاریخ ، سفرنامه ، سیاحت نامه ، رومه و جغرافیای کتابخانۀ سلطنتی ، تهران : کتابخانۀ سلطنتی ، 1356 ؛ 603-601 .

آقا بزرگ تهرانی ( منزوی ) ، محمّد محسن :

الذرّیعه الی تصانیف الشیعه ، قم : اسماعیلیان ، بی تا ، ج 7 : 91 / ج 9 : 345 / ج 13 : 16 / ج 19 : 163-162 .

استوری ، چار :

ادبیّات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمه [ به روسی ] : یو . ا . برگل ، ترجمه [ به فارسی ] : یحیی آرین پور ، سیروس ایزدی و کریم کشاورز ، تحریر : احمد منزوی ، تهران : مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، 1362 ، ج 2 : 859 ، 954-953 .

باستانی پاریزی ، محمّد ابراهیم :

آثار پیغمبر ان ، محیط اجتماعی و آثار او ، تهران : امیر کبیر ، چاپ هشتم ، 1358 : 105 -103 / چاپ چهارم ، تهران : کتابهای پرستو : 128 .

---- :

پیر سبز پوشان ، تهران : کورش ، 1374 : 278 – 277 ( بقیّه صفحات آمده در فهرست آن اشتباه است )

----- :

جامع المقدّمات ، تهران : نشر کرمان ، 1363 : 531 / چاپ [ دوم ] ، تهران : معارف ، بی تا ، ج 2 : 826-825 .

----- :

خاتون هفت قلعه ، تهران : دهخدا ، 1344 .

----- :

کلاه گوشۀ نوشیروان ، تهران : اسپرک ، چاپ دوم ، 1371 : 341 .

بهادر ، میر عثمان علی :

فهرست کتب عربی – فارسی و اردو کتابخانۀ آصفیّۀ سرکار عالی ، حیدرآباد دکن ، 1336 ق ، ج 2 ، ش 113 ، ص 876 /. 1332 ق ، ج 1 : 238 ، ش 467 .

بهزادی اندوهجردی ، حسین :

تذکرۀ شاعران کرمان ، تهران : هیرمند ، 1370 : 253-249 .

----- :

ستارگان کرمان ، تهران : توس ، 1355 : 201-198 .

---- :

گزیدۀ حملۀ حیدری ، تهران : صدوق ، 1370 ، دیباچه : 29-5 .

بیهقی ، حسینعلی :

پژوهش و بررسی در فرهنگ عامّۀ ایران ، مشهد : آستان قدس رضوی ، چاپ دوم ، 1367 : 55 .

تاهباززاده ( خیّامپور ) ، عبدالرّسول :

فرهنگ سخنوران ، تبریز ، بی نا ، 1340 : 219 / چاپ دوم ، تهران : طلایه ، 1368 : 360 ،

حقیقت ، عبدالرّفیع :

تاریخ نهضت های فکری ایرانیان در دورۀ قاجاریه ، تهران : شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران ، 1368 ، ج 1 : 115 .

دانش پژوه ، محمّد تقی :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ، تهران : دانشگاه تهران ، 1339 ، ج 8 : 680-679 .

----- و ایرج افشار :

نسخه های خطّی ، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ، تهران : دانشگاه تهران ، 1363 -1344 ، ج 4 : 685 / ج 7 : 148 . / ج 11 – 12 : 32 .

دانشور ، محمّد :

تاریخچۀ محلّه و مسجد خواجه خضر کرمان ، تهران : مرکز کرمان شناسی ، 1375 : 1 ، 89 – 88 ، 105 ، 266 -257 .

دهخدا ، علی اکبر :

لغت نامه ، تهران : دانشگاه تهران : سازمان لغت نامۀ دهخدا ، چاپ مکرّر – حرف ر ، بخش 1 : 27 .

دهش ، عبدالله :

تذکرۀ شعرای کرمان .

دیباجی ، ابراهیم :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانه نوربخش ، تهران : خانقاه نعمت اللهی ، 1350 ، ج 2 : 75 – 74 ،85 – 84

دیوان بیگی شیرازی ، احمد :

حدیقة الشّعرا ، به کوشش : عبدالحسین نوایی ، تهران ، زرین ، 1364 ، ج 1 : 647-646 .

رشحۀ اصفهانی ، محمّد باقر : تذکرۀ منظوم رشحه ، به کوشش : احمد گلچین معانی ، تهران : امیر کبیر ، 1344 : 41-40 .

روشن ، محمّد و دیگران :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانه های رشت و همدان ، تهران : بی نا ، 1352 : 1249 .

ریحان یزدی ، علیرضا : آینۀ دانشوران ، تهران : بی نا ، چاپ دوم [ 1346 ] : 113-112 / ویرایش سوم ، به کوشش : ناصر باقری بیدهندی ، قم : کتابخانۀ آیت الله مرعشی ، 1372 : 539-538 .

سعید نیاز کرمانی ، محمّد صادق :

فرهنگ سخنوران کرمان » در کتاب : کرمان شناسی ، به کوشش : محمّد علی گلاب زاده ، تهران : مرکز کرمان شناسی ، 1369 : 115-114 .

شهلای یزدی ، محمّد علی مدرّس :

تذکرۀ شبستان ، نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، ش 2702 ، در 1282-1274 ق :    AB 28 .

شیروانی ، محمّد :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد ، تهران : انجمن آثار ملّی ، 1355 – 1350 ، ج 1 : 104 – 100 ج 3 : 984 ، 980 / ج 4 : 1484 – 1483 .

صبا ، مولوی محمّد مظفّر حسین :

تذکرۀ روز روشن ، هوپال ، 1297 : 232 / به کوشش : محمّد حسین رکن زاده آدمیّت ، تهران : کتابخانۀ رازی ، 1343 : 280 .

صفا ، ذبیح الله :

حماسه سرایی در ایران ، تهران : امیر کبیر ، چاپ چهارم ، 1363 : 385 / چاپ ششم ، تهران : فردوس ، 1374 :381 -380 .

طبری ، محمّد علی ( عمادالدّین آذرمان ) :

زبدة الآثار ، تهران : امیر کبیر ، 1372 : 177 .

[ ظهیرالدّوله ، ابراهیم خان ] تذکرۀ  ؟ ، گردآوری : ابراهیم خان ظهیرالدّوله :

نسخۀ خطّی نزد سیّد محمّد هاشمی ، به خطّ سیّد محمّد نور یزدی در سدۀ 13 . [ کرمان شناسی 1 : 348 ]

؟

فهرست دست نویس های شرقی آکادمی فن های روسی تاجیکستان ، دوشنبۀ تاجیکستان ، 1968 ، ج 4 : 99 .

؟

فهرست کتاب های چاپ سنگی به زبان فارسی ، آکادمی علوم شوروی ، مسکو ، 1975 م ، ج 2 : 489 .

قاجار عشق ، خراب » ، احمد ( هلاکو میرزا ) :

مصطبۀ خراب ، به کوشش عبدالرّسول خیّامپور ، تبریز : دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی ، 1346 :30 ، 179 .

قاسمی ، شریف حسین و دیگران :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ راجۀ محمود آباد لکهنو ، دهلی نو ، مرکز تحقیقات فارسی در هند ، و خانۀ فرهنگ جمهوری اسلامی ایران ، 1366 : 357 .

گلچین معانی ، احمد :

فهرست کتب خطّی آستان قدس رضوی ، مشهد : کتابخانۀ آستان قدس ، 1346 ، ج 1/7 :320 .

مشار ، خانبابا :

فهرست کتاب های چاپی فارسی ، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1352 ، ج 1 ، ستون 1223 / دورۀ 5 جلدی ، تهران : بی نا  ،1351 ، ج 2 ستون :22 .

----------- :

مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز تاکنون ، تهران : بی نا ، 1340 ، ج 2 ، ستون 115 .

معین ، محمّد :

فرهنگ فارسی ، تهران : امیر کبیر ، چاپ هفتم ، 1363 ، ج 5 : 467 ، 11 .

مقصود همدانی ، جواد :

فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ غرب ، مدرسۀ همدان ، بی جا ، بی نا ، 1356 : 29 .

منزوی ، احمد :

فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان ، لاهور ، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان .1365 ، ج 6 : 1385 ، 4455 .

---------- :

فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران : مؤسّسۀ فرهنگی منطقه ای ، تهران : 1351 ، ج 4 : 2777-2776 .

---------- :

فهرستوارۀ کتاب های فارسی ، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ، 1374-1376 ، ج 1 : 384 ، ج 3 : 1619 ، 1629-1628 ، 1642 .

وامق یزدی ، محمّد علی :

تذکرۀ میکده ، به کوشش حسین مسرّت ، تهران : فرهنگ ایران زمین + ما، 1371 :145-143 . 307-306 // تذکرۀ میکده، همراه با تاریخ ادبیّات یزد در عصر قاجار، محمّدعلی وامق یزدی، به کوشش و پژوهش: حسین مسرّت، يزد: انديشمندان يزد و بنياد ريحانه‌الرّسول یزد، [ويرايش دوم]، 1381.

وزیری کرمانی ، احمد علی خان :

تاریخ کرمان ، به کوشش محمّدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران : علمی ، چاپ سوم ، 1364 ، ج 2 : 759 .

هاشمی ، مجید :

کرمانیان نامی » در کتاب : کرمان شناسی : محمّدعلی گلاب زاده ، تهران : مرکز کرمان شناسی ، 1369 : 348-347 .

هدایت ، رضا قلی خان :

مجمع الفصحا ، به کوشش : مظاهر مصفّا ، تهران : امیر کبیر ، 1339 ، ج 4 : 338-333 / چاپ سنگی ، تهران : بی نا ، 1295 ، ج 2 : 150 -147 .

قنات سازی و قنات داری*

صنایع دستی استان یزد*

ناموارۀ دکتر محمود افشار*